Κώστας Προυσής
«Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης»
(αποσπάσματα από τη μελέτη)
δημοσίευση «Φιλολογική Κύπρος» 1970
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Αλέξανδρος
Παπαδιαμάντης:
Ο Άγιος των Ελληνικών
Γραμμάτων
Το έργο:
Τα μυθιστορήματα:
Στά 1879 γράφει το πρώτο του μυθιστόρημα που ξέρουμε, τη «Μετανάστιδα», που δημοσιεύεται σ’ επιφυλλίδες στο «Νεολόγο» της
Πόλης. Κ’ έπειτα, το ένα μετά το άλλο τα μυθιστορήματα «Οι ’Έμποροι των ’Εθνών»
το 1882 στο «Μη χάνεσαι» (μέ τό ψευδώνυμο Μποέμ), τη «Γυφτοπούλα» το 1884 στην
«’Ακρόπολη», και το «Χρήστο Μηλιόνη» το 1885 στο περιοδικό «Εστία».
Οι μεταφράσεις:
Στο μεταξύ προσλαμβάνεται το 1882 στην
«Εφημερίδα» του Κορομηλά ως ταχτικός μεταφραστής, — κι αυτό πιά γίνεται το
κύριό του προσοδοφόρο επάγγελμα: να μεταφράζει, στην «Εφημερίδα» πρώτα, στην
«’Ακρόπολη» του Γαβριηλίδη από το 1893, αλλά και σ’ άλλες εφημερίδες και περιοδικά ως το θάνατό του.
Γιά 25 περίπου χρόνια άπειρες λογοτεχνικές
μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη από τα γαλλικά και τ’ αγγλικά δημοσιεύτηκαν στον
ελληνικό τύπο, μεγάλα έργα και μικρά, μυθιστορήματα, διηγήματα, μελέτες, άρθρα,
κλπ.
Ο τελευταίος εκδότης και βιογράφος του Γιώργος
Βαλέτας καταγράφει 154 μεταφράσματα του Παπαδιαμάντη πιστοποιημένα, εκατοντάδες
όμως άλλα ξεχάστηκαν γιατί δεν αναγράφουν όνομα μεταφραστή. Κ’ η ειρωνεία είναι
πως ο πιό πρωτότυπος Νεοέλληνας συγγραφέας αποζούσε κυρίως από τις
δημοσιογραφικές αυτές μεταφράσεις· η πρωτότυπή του εργασία πολύ λίγα του έδινε.
Κι ακόμη, ενώ αρκετές από τις μεταφράσεις του βγήκαν και σε βιβλία (από τα οποία
τίποτε αυτός δεν πήρε), ο Παπαδιαμάντης όσο ζούσε δεν μπόρεσε να τυπώση ούτε
ένα τόμο από τα πρωτότυπα έργα του, μολονότι δυό φορές δοκίμασε. Η μοίρα η εκδοτική
στάθηκε πολύ σκληρή γιά τον Παπαδιαμάντη.
Τα διηγήματα:
Στις 26 Δεκέμβρη 1887 δημοσιεύτηκε στην
«’Εφημερίδα» «Τό Χριστόψωμο», τό
πρώτο του διήγημα, —
καί μ’ αυτό γίνεται ο εισηγητής της εορταστικής λογοτεχνίας στήν Ελλάδα.
Από τότε, σ’ όλες τις μεγάλες γιορτές τής
’Ορθοδοξίας, τά Χριστούγεννα, τήν Πρωτοχρονιά, τό Πάσχα, καί σ’ άλλες γιορτές,
ταχτικά δημοσιεύονται, σ’ εφημερίδες καί περιοδικά, διηγήματα του Παπαδιαμάντη
σχετικά μέ τις γιορτές αυτές.
’Έτσι δ Παπαδιαμάντης έγινε ο κατ’ εξοχήν
πανηγυριστής τής Ελληνικής ’Ορθοδοξίας, ο ραψωδός της. Γιατί, αν και τό
παράδειγμά του τό ακολούθησαν πολλοί, ο Αλέξανδρος Μωραϊτίδης ιδιαίτερα,
κανενός τά έργα δέν συγκρίνονται σ’ απλότητα κι αύθορμησία, σέ ειλικρίνεια καί
λυρισμό, σέ χριστιανική διάθεση κι αξία, μέ τά εορταστικά διηγήματα του
Παπαδιαμάντη.
Ξαναπλάθει μέσα σ’ αυτά τό άγαπημένο του νησί
(την Σκιάθο) μέ τά γραφικά ξωκλήσια του καί τόν απλοϊκό του κόσμο, τούς
ξωμάχους και τούς ναυτικούς καί τούς παπάδες, τις βασανισμένες γυναίκες καί τά
ξέγνοιαστα παιδιά. Καί σιγά-σιγά απλώνει τα θέματά του από τή Σκιάθο στην
Αθήνα, κι ακόμη : απλώνει τα θέματά του από απλά εορταστικά σε ποικίλα θέματα,
κοινωνικά, πολιτικά, ψυχολογικά καί άλλα.
Το διήγημά του αγκαλιάζει πιά όλη την Ελλάδα,
κύριό του όμως θέμα μένει πάντα η αγαπημένη του Σκιάθος.
Ζει, όπως πάντα, σε φτωχογειτονιές, σ’ ένα
μικρό καμαράκι, απεριποίητος, ατημέλητος, ανίκανος να βάλει τη ζωή του σε μιά
τάξη ευπρέπειας και άνεσης. Σπάνια κάνει παρέα με τους λογίους της εποχής,
τουλάχιστο δύσκολα πιάνει φιλίες καί πιο δύσκολα ξανοίγεται. Τους αποφεύγει.
Μόνο με τον απλό λαό κάνει συντροφιά, με το απλοϊκό εκκλησίασμα του Αγίου
’Ελισσαίου, με τους δαρμένους απ’ τή ζωή πού συχνάζουν, όπως κι αύτός, σε
φτωχοταβέρνες. Οι ταχτικοί του σύντροφοι στην ταβέρνα του Καχριμάνη καί σ’ άλλα
φτωχομάγαζα είναι ταπεινοί άνθρωποι του λαού, ρημάδια κι αυτοί της ζωής, αγνές όμως
ψυχές μέ πολλές πίκρες καί λίγες χαρές.
Μαζί τους πίνει καί κουβεντιάζει καί
σιγοψέλνει. Τούς παρακολουθεί από κοντά,
μέ συμπόνια, μέ
κατανόηση, μέ χριστιανική συγκατάβαση, καί τούς κάνει κατόπι ήρωες στα
διηγήματά του, τύπους ζωντανούς και σπαρταριστούς, συμπαθητικούς και βαθιά ανθρώπινους,
με τις μικρές κακίες και τις απλές αρετές των, με τη θυμοσοφία και το λαϊκό
χαραχτήρα τους.
Καί γράφει, γράφει συνεχώς, — στις εφηρημερίδες
μεταφραστής, στο καμαράκι και στην ταβέρνα τα διηγήματά του. Δουλεύει
εξαντλητικά, και παλεύει με τη φτώχια, με τη μιζέρια, κι αγωνίζεται ν’ ανταποκριθεί
και στις ανάγκες του σπιτιού του.
Τό ένα διήγημα μετά το άλλο έρχονται σά
φυσικοί καρποί, πονεμένο ξεχείλισμα της καρδιάς του, λύτρωση τής βασανισμένης
του ψυχής, μόνη χαρά στήν άχαρη ζωή του. Η φτώχια, όμως, η κακοπέραση, το κρασί
πού από καιρό άρχισε να επηρεάζει καταστρεπτικά την υγεία του, η ξεθεωτική
εργασία, τον εξαντλούν, τον εξουθενώνουν, κ’ έτσι το 1902 με την οικονομική
βοήθεια του Βλαχογιάννη αποτραβιέται στην πατρίδα του. Γρήγορα εκεί αναλαμβάνει
με τη στοργική περιποίηση των αδελφών του, αλλά κυρίως από την αίσθηση πώς βρίσκεται
στην αγαπημένη του Σκιάθο. Καί ξαναπιάνει τό γράψιμο, μεταφράσεις καί
διηγήματα. Τότε είναι που γράφει το αριστούργημά του, τή «Φόνισσα», που
δημοσιεύεται το 1903 στά «Π αναθήναια».
Δυό χρόνια έμεινε στή Σκιάθο, δυό χρόνια
παραγωγικά και σχετικά ήρεμα — μολονότι δεν του λείπουν και τώρα οι τραγωδίες.
Τρελλαίνεται ο αδελφός του, κ’ έτσι ο Παπαδιαμάντης εχτός από τις αδελφές του
έχει να συντηρήσει και την οικογένεια του αδελφού του, γυναίκα και παιδιά και τον ίδιο
βέβαια τον άρωστο.
Γι αυτό κατά το φθινόπωρο του 1904 γυρίζει
στην Αθήνα, όπου νομίζει πώς μπορεί νά βρει περισσότερη και ταχτική
μεταφραστική εργασία στις εφημερίδες κ’ έτσι νά κερδίζει περισσότερα γιά τη
συντήρηση των δικών του. Αλίμονο όμως! ’Όχι μόνο δέ βρίσκει μεταφραστική εργασία
(γιατί και οι μεταφραστές πλήθυναν καί άλλαξε ο χαραχτήρας των Αθηναϊκών
εφημερίδων που ενδιαφέρονταν γιά τήν πολιτική ειδησεογραφία περισσότερο παρά
γιά λογοτεχνικές μεταφράσεις), αλλά καί η μοίρα χτύπησε βαριά τον Παπαδιαμάντη.
’Έπαθε ισχυρό ρευματισμό των χεριών καί μέ πολλή δυσκολία πιά μπορεί νά γράψει.
Καί η φυσική του δειλία, η κοσμοφοβία του, η υπερηφάνεια και η μιζέρια του, δέν
ήτανε, βέβαια, προσόντα βοηθητικά γιά τήν τραγική κατάστασή του. Είναι ή
θλιβερώτερη περίοδος τής ζωής του.
Αποσύρεται σ’ ένα ελεεινό δωμάτιο στή
Δεξαμενή καί περνάει τις μέρες του σ’ ένα καφενείο εκεί, παρέα πάλι με
απλοϊκούς ανθρώπους, συντρόφους του στην κακομοιριά καί στο κρασί. Από τόν Άγιο
’Ελισσαίο δέ λείπει. Μολαταύτα γράφει όποτε καί όσο μπορεί. Γράφει διηγήματα.
Τότε έγραψε μερικά από τα καλύτερά του: τό «Ρεμβασμό τού Δεκαπενταυγούστου»,
«’Άνθος του γιαλού», «Τα Ρόδιν’ ακρογιάλια», «Το μυρολόγι τής φώκιας», κι άλλα.
Τό τελευταίο ο Ζαν Μορεάς τό χαραχτήρισε «τό αριστούργημα τής παγκόσμιας
λογοτεχνίας». Όμως, με τά διηγήματα μόνο, με την πρωτότυπη δημιουργία μόνο, δέν
μπορούσε βέβαια νά κερδίσει αρκετά γιά νά ζεί κι αυτός κι οχτώ-δέκα άλλα
πρόσωπα πού περίμεναν απ’ αυτόν.
Στις 13 Μάρτη 1908, μ’ επικεφαλής τήν
πριγκήπισσα Μαρία, διοργανώνεται στόν «Παρνασσό» μιά μεγάλη γιορτή γιά τά
25χρονα του Παπαδιαμάντη, όπου παραβρέθηκε όλη η πνευματική Αθήνα κι όλη η
Αθήνα «του καλού κόσμου», κ’ έπλεξαν εγκώμια στό μεγάλο συγγραφέα. Ο μόνος πού
δέν ήταν παρών ήταν ο ίδιος ο τιμώμενος, ο Παπαδιαμάντης! Είχε κρυφτεί στό σπίτι
του καλού του φίλου, του Νίκου Μπούκη του μανάβη, καί δέν μπόρεσαν, όσο κι αν
έψαξαν, να τόνε βρουν οι διοργανωτές του πανηγυρισμού καί οι φίλοι του.
Μέ τά χρήματα πού μαζεύτηκαν από τόν
πανηγυρισμό, φεύγει σέ λίγες μέρες στή Σκιάθο, γιά νά μή ξαναγυρίσει πιά στήν
Αθήνα. Είναι πιά ολότελα γερασμένος, σαραβαλιασμένος, καί τό κρασί δέν τό αφήνει.
Κι όμως γυρίζει πάλι, μέ τά πόδια, όλα τ’ αγαπημένα μέρη του νησιού του, πάει
στ’ απόμακρα ξωκλήσια για νυχτερινές λειτουργίες, καί γράφει πάντα, γράφει τά «’Όψιμα»,
σειρά διηγημάτων που λογάριαζε νά τά εκδώσει σέ δυό τόμους. Αλλά περί τό τέλος
του Νοέμβρη 1910 πήρε ένα δυνατό κρυολόγημα που τον έριξε στο κρεβάτι. Τη
Δευτέρα, 3 Γενάρη 1911, στις 2 το πρωϊ παρέδωσε την αγγελική ψυχή του στα χέρια
του Πλάστη.
Οι εφημερίδες και τά περιοδικά σ’ όλο τόν
Ελληνισμό γιά βδομάδες και μήνες έγραφαν εγκώμια γιά τόν Παπαδιαμάντη καί
χτυπούσαν την αστοργία της ελληνικής κοινωνίας όσο καιρό ζούσε ο μεγάλος
συγγραφέας.
’Ίσως αποτέλεσμα αυτής της κατακραυγής ήταν η
αίσθηση της ανάγκης νά μαζευτεί πιά τό σκορπισμένο του έργο καί νά εκδοθεί επιτέλους
σέ βιβλία. ’Έτσι, στά 1912—1914 έντεκα τόμους Παπαδιαμάντη εξέδωκεν ο Φέξης καί
τρεις ο Δικαίος, καί υστερώτερα έξι τόμους ο Ελευθερουδάκης κι άλλοι λιγώτερους.
Τό Σεπτέμβρη του 1925 έγιναν τ’ αποκαλυπιήρια
της προτομής του στη Σκιάθο. ’Αντί γι άλλο επίγραμμα, σκάλισαν από κάτω στην
προτομή τους επόμενους στίχους του Παπαδιαμάντη: «Σά νάχαν ποτέ τελειωμό / τά
πάθη κι οι καημοί του κόσμου.»
Τό 1934 ο Κατσίμπαλης εξέδωκε τήν πρώτη και
σοβαρώτερη βιβλιογραφία γιά τόν Παπαδιαμάντη, κι ο Οκτάβιος Μερλιέ τύπωσε τα
«Γράμματά» του κ' ένα σπουδαίο έργο γαλλικά γιά τόν Παπαδιαμάντη και τη Σκιάθο.
Το 1940 ο Γ. Βαλέτας εξέδωκε τη μεγάλη και
λεπτομερειακή βιογραφία του Παπαδιαμάντη με ιστορική και κριτική ανάλυση του
έργου του. Και στα 1954—5 ο Βαλέτας πάλι επιστάτησε στή μεγάλη, οριστική και
μνημειώδη έκδοση όλων των έργων του Παπαδιαμάντη σε πέντε μεγάλους τόμους, έξι
με την επανέκδοση τής βιογραφίας του.
’Έτσι, φέτο (1961) που συμπληρώθηκαν 110
χρόνια από τη γέννηση του Παπαδιαμάντη, και πενήντα από το θάνατό του, τό έτος
Παπαδιαμάντη, μπορούμε να ανατρέξουμε σ’ ολόκληρο τό έργο του συγκεντρωμένο σέ
τόμους, να το μελετήσουμε και να το χαρούμε στην ολότητά του.
[ Για τον κόσμο των
Ελληνικών Γραμμάτων το 1961 ήταν το «έτος Παπαδιαμάντη», 110 χρόνια από τη
γέννησή του καί 50 από το θάνατό του. Γιά τούτο γράφτηκε τότε η μελέτη αυτή,
που δόθηκε ως διάλεξη στις 5 του Μάη 1961 στην Ελληνική Ορθόδοξο Θεολογική
Σχολή «Ο Τίμιος Σταυρός», (Brookline, Massachusetts).
Δημοσιεύεται εδώ χωρίς αλλαγές. ]
(
εδώ αποσπάσματα από την εκτενή μελέτη του Κώστα Μ. Προυσή για τον Αλέξανδρο
Παπαδιαμάτη «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: ο Άγιος των Ελληνικών Γραμμάτων».
Η μελέτη είχε συντεθεί στα 1961 (έτος
Παπαδιαμάντη).
Δημοσιεύθηκε στο ετήσιο περ. «Φιλολογική
Κύπρος» 1970, σ. 15-36. ]
ΕΛΕΥΘΕΡΟΓΡΑΦΟΣ
[ ανάρτηση 16 Φεβρουαρίου 2025 :
Κώστας Προυσής
«Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης»
(αποσπάσματα
από τη μελέτη)
δημοσίευση
περ. «Φιλολογική Κύπρος» 1970
ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου