J.W. Headlam
Slave torture in Attic Law
Πρόκλησις εις βάσανον
Πρόκλησις εις όρκον
The Classical Review
February 1893
Αρχαιογνωσία
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ
Περίληψη του άρθρου:
Το κείμενο εξετάζει τη χρήση των βασανιστηρίων («βάσανος») και
των όρκων («πρόκλησις εις όρκον») ως
μεθόδων απόδειξης στα αρχαία αττικά δικαστήρια. Στην Αθήνα, οι δούλοι μπορούσαν
να καταθέσουν μόνο υπό βασανιστήρια, ενώ οι ελεύθεροι απαλλάσσονταν. Η «πρόκλησις εις βάσανον» ήταν μια
συμφωνία μεταξύ δύο μερών να κριθεί μια υπόθεση βάσει της μαρτυρίας ενός
βασανιζόμενου δούλου, χωρίς περαιτέρω δίκη. Ωστόσο, σπάνια εφαρμοζόταν, καθώς
οι διαμάχες εμπόδιζαν την ολοκλήρωσή της.
Παράλληλα, η «πρόκλησις εις όρκον» επέτρεπε σε ένα μέρος να ορκιστεί για
την αλήθεια των ισχυρισμών του, τερματίζοντας τη διαμάχη. Και οι δύο
διαδικασίες θεωρούνταν «θεϊκές
δίκες - θεοκρισίες - ορδαλίες (ordeal)», με τη «βάσανο» να προέρχεται πιθανώς από
παλαιότερες μορφές τελετουργικών δοκιμασιών. Το κείμενο υποστηρίζει ότι αυτές
οι πρακτικές ήταν απομεινάρια παλαιότερων εθίμων, που διατηρήθηκαν λόγω
παράδοσης και θρησκευτικών πεποιθήσεων, παρά λόγω λογικής αποτελεσματικότητας.
[
προτάσσεται πρώτα το πρωτότυπο και μετά απόδοση του άρθρου στα ελληνικά ]
Πρόκλησις εις βάσανον
THE anomalies
and absurdities which are to be found in the legal systems of most countries
can generally be explained by the fact that they are relics of a time of
comparative barbarism.
The procedure
in the Attic courts affords a good instance of this. No custom in antiquity has
excited such natural surprise and contempt as the principle that the evidence
of slaves could only be given under torture; this surprise is enhanced when we
find that at Athens evidence so given is always spoken of as being the only
absolutely certain way of discovering the truth about a disputed fact.
Again and
again the Orators insist on the fact that while evidence of freemen is often
false or misleading, that of slaves under torture is final and unimpeachable.
The fact is
too well known to require illustration. For it the strongest words in the
language are always used. «Εάν εξελέγχθης ψευδόμενος»
says Aesch. [Αισχίνης]
(il. 126) referring to a proposed appeal to the «βάσανος».
It was a common-place of oratory that the «βάσανος» always elicited the truth (Isaeus [Ισαίος]
vil. 12, Dem. [Δημοσθένης]
xxx. 35, etc.).
Now of course
this is all rhetoric and the Orators were not serious in it: there must however
have been some reason for the exaggerated importance so often attributed to
this kind of testimony. This language is generally used of torture which
follows a «πρόκλησις»
or challenge. In cases where a slave was himself charged with a crime he was
liable to be tortured so as to extort confession either by his own master or by
the public authorities (Antiphon, Herodes 30 etc., Dem. xlviii. 16, Lysias 1,
16): when this was done, as appears from the passage in Antiphon, the
statements of the torturers as to what the slave had said might be used as
evidence in the trial of others.
Torture used
in this way to extort confession requires no comment: it is a barbarous custom
which has prevailed in all countries. The superior humanity of the Athenians is
shown by the fact that freemen were exempted from it.
The «πρόκλησις εις βάσανον»
is very different. It could only be used in a suit between two private
individuals; it might be a public suit, but where the accuser is the state or
the public officials there «πρόβκλησις»
was not available. If however in the course of the preliminary examination
before the Archon or an Arbitrator it appeared that the suit really turned on a
disputed point of fact, either party could challenge the other to let the crime
be decided by the statement as to this fact made by slaves while under torture.
The slaves so tortured would always be such as had knowledge of the fact at
issue. If the challenge was not accepted the challenger took care to bring
witnesses to prove the fact of the challenge, in order to excite a prejudice
against his opponent in the minds of the jury.
The important
question is: What happened if the challenge was accepted? The answer is very
difficult because of the extraordinary fact that in all the speeches of the
Orators not a single case is recorded in which the torture really came off. In
the few cases where the challenge was accepted some dispute always prevented
the question being really put.
Τhis, as I shall show
directly, is not accidental. The assumption made, I believe, by all writers on
the subject is that, if the challenge was accepted and the slave was tortured,
then, at least in most cases, his statements were collected by the parties present,
deposed to by witnesses and put among the other documents to be read out in the
trial.
If this was
the case, then the statements of slaves would really be evidence of the same
kind as that of freemen, though acquired in a different way.
Ι think however that an
examination of the passages shows that this was not the case. The appeal to the
Question was not a means of collecting evidence for a jury; it was an
alternative method of trial; it was a kind of ordeal.
The Question
only took place if both parties agreed to accept the statement of the slave on
the particular fact as a verdict on the whole ease, from which there was no
appeal.
This is the
reason why we have not a single case where the evidence extorted from a slave
is produced in a trial: had the torture taken place there was no trial. It also
explains why it is always assumed that the torture produces the absolute truth;
it is comparable not to the statements of witnesses but to the verdict of a
jury; it was etiquette to assume that both were infallible.
That
procedure by Question was an alternative to procedure before a jury is
definitely stated in some passages, and there is much constructive evidence.
Isocrates [Ισοκράτης] (xvii.
55) says, referring to the refusal to accept a challenge: «υπέμεινε και δίκας φεύγειν και τας άλλας αιτίας έχειν,
ώστε μηδεμίαν βάσανον περί του πράγματος τούτου γενέσθαι.»
‘He endured to have an action brought against him and
to bear the other accusations, so as to avoid having the test by torture about
the matter.’
This
certainly implies that «βάσανος»
and «δίκας φεύγειν»
are alternatives.
So in Lycurgus
Leocr, 32 [Λυκούργος,
Κατά Λεωκράτους]
we have the contrast between «βάσανος»
and the «δικασταί»:
Leocrates has refused to have a «βάσανος»,
Lycurgus anticipates that he will complain that he has to contend with a
skilful orator.
How
inconsistent would that be; he has himself chosen to have recourse to the jury
who are easily persuaded, instead of trusting to the «βάσανος»
which tells the whole truth.
In
[Demosthenes| xlvil. 39 we find the following clear statement: «εξόν γάρ αυτοίς απηλλάχθαι πραγμάτων καί μή κινδυνεύειν εισιόντας εις υμάς,
έργω βεβιώσαντας ως αληθής εστιν η μαρτυρία,
ουκ ηθέλησαν παραδούναι την άνθρωπον.»
They would
have avoided the whole trouble and risk of a trial by accepting the challenge
to a «βάσανος»:
this would be nonsense were the «βάσανος»
only to procure evidence to be produced in court. If the «πρόκλησις»
was be be a final verdict it was necessary to agree before what should be the
penalties that either party was to pay in case he were defeated.
This is we
find done in several instances, e.g. Antiphon Τetr,
A. 8,8. (Αντιφών,
Τετραλογίαι).The
speaker who is accused of murder attempts to establish an alibi, and offers to
let the whole result of the trial depend on the statement of a slave under
torture as to this one point: «εάν μή φανώ ταύτη τη νυκτί εν οίκω καθεύδων ή εξελθών ποι, ομολογώ φονεύς είναι».
In Dem.
xxxvii. 45 we are told the contents of a «πρόκλησις»;
the plaintiff in the case, which is one arising out of disputes about a mine,
challenges the defendant: «αναγίγνωσκέ μοι πρόκλησιν μακράν,
αξιών,
όν φησιν οικέτην ταύτα συνειδέναι,
βασανίζεσθαι,
κάν μέν ή ταύτ’ αληθή,
την δίκην ατίμητον οφλείν αυτώ, εάν δε ψευδή,
τον βασανιστήν Μνησικλέα επιγνώμον’
είναι της τιμής του παιδός.
Sureties (εγγυηταί)
are offered, the challenge is accepted, but breaks down at the last moment
owing to a dispute about the arrangements. It is quite clear that if this
dispute had not occurred the suit would not have been brought before a jury.
This is shown by a sentence which follows; the defendant continues: «και μετά ταύτα προσκαλείται μέν με την δίκην πάλιν,
επειδή θάττον ανείλετο τας παρακατοβολάς. ούτως ευθύς ήν δήλως ουδ’ οίς αυτός ωρίσατ’
εμμένων δικαίοις.»
The challenge having been accepted put an end to the lawsuit, the plaintiff
therefore takes back the court fees which he had deposited; then immediately
afterwards he summons the defendant again to a fresh action, the old action
having been altogether dropped.
In
[Demosthenes] in Neaeram, lix. 121 [Δημοσθένης,
Κατά Νεαίρας]
the speaker is very explicit. Referring to an argument going to be put forward by
the defendant he says he established a «πρόκλησις»
on it; if he himself lost he would give up the action: «και εάν φαίνηται εκ της βασάνου γήμας Στέφανος ουτοσί αστήν γυναίκα και όντες αυτώ οι παίδες ούτοι εξ ετέρας γυναικός αστής και μή Νεαίρας,
ήθελον αφίστασθαι του αγώνος και μή εισιέναι την γραφήν ταύτην.»
Lysias vii.
34 etc. is one of the passages brought by Lipsius! to show that sometimes at
least the «πρόκλησις»
was not final but preparatory to the action before the jury, because the
evidence of the slaves was only part of the proof.
The words of
the orator show however that it is not so; the defendant who had made the
challenge distinctly says that, had it been accepted and he had lost, he would
not have been able to defend himself, «περί ημών μέν γάρ ει ήλεγχον,
ουδ’
αν απολογήσασθαί μοι εξεγένετο»:
if the result of the Question had been favourable to him, it would, he implies,
decide the suit against the accuser, «τούτω δ’ ει μή ωμολόγουν ά ούτος εβούλετο ουδεμία ζημία ένοχος ήν» (37).
We are not
told the exact question which would have been put to the slaves; it would
doubtless have been so expressed that to answer it would have been an answer to
the question whether the accused were guilty or not.
Even in those
cases where it is not distinctly said that the «βάσανος»
is to give a final verdict we find that as a matter of fact the question to be
put to the slave is always to that point on which the whole suit hangs.
The
distinction from the «μαρτυρίαι»
is very marked, e.g. in the speech of Lycurgus already quoted (Κατά Λεωκράτους)
«μάρτυρες»
are presumed to prove each act in a long chain of circumstances; the «πρόκλησις»
is to question the slaves «υπέρ απάντων τούτων»,
i.e. on the whole case.
So in Dem.
xxix. 11, a speech by the defendant in a case of perjury, the orator brings
witnesses to prove all kinds of statements which are circumstantial evidence:
but he challenges his opponent to produce a slave who will give his statement
on the actual fact on which the whole case depends.
In Dem.
Onetor [Δημοσθένης,
Προς Ονήτορα]
A. xxx. 35 the slaves are to be questioned as to the fact whether a wife
continued to live with her husband; as the whole suit depends on the question
whether a pretended separation had been bona
fide or not, this is the cardinal fact.
Dem. xlix. 55
is brought by Meier with other passages (i.e. Lysias vii. 34, Dem. xxx. 35, liii.22)
to prove that the «πρόκλησις»
was sometimes used to establish one point in a chain of evidence. It does not
however do so. The plaintiff sues for debt: there are four distinct and
separate counts; the challenge which he offers is to be final proof on one of
these counts. If it had been accepted the case would have come into court, but
there would have been only three claims to adjudicate upon, not four. It is
true that the speaker says that he would have used this had he been successful
in court (τεκμηρίω τούτω καταχρήσασθαι πρός υμάς ότι εγώ καί τάλλα ψεύδομαι περί ών εγκαλώ αυτώ), but what he means by this
is that if the defendant cleared himself of the one count by the «βάσανος»
he would be able to refer to that when he defended himself on the other counts
in court and use it to establish a presumption in his favour.
«πρόκλησις εις όρκον»
I think then
that it may be accepted that whenever recourse was had to a «πρόκλησις εις βάσανον»
this was an absolute bar to all further proceedings and prevented the case
coming before a jury. This is supported by what we know of the analogous «πρόκλησις εις όρκον».
Either party
might either offer himself to take a solemn oath or ask his opponent to do so;
the oath would be to the truth of the essential facts on which the pleadings
were based: if both parties agreed to have the matter decided in this way, then
this was a final decision.
Dem. xxix. 52 «άν απομόσης ταναντία τούτων
κατά της θυγατρός, αφίημί σοι πάντα», Xlix. 65 «ηξίου ούτος και αυτός ομόσας
απηλλάχθαι». So ib. xxxix. 3, 4, after it has been agreed to accept
it, the oath of a mother as to the parentage of her child is final proof which
cannot be disputed.
This form of
oath is quite distinct from the oath required of suitors and witnesses. These
are required to swear to the truth of their statements: if they do not, of
course the statement loses all validity; but if they do, it has no further
effect than to legitimate their statements as evidence: the oath which is taken
by agreement on the other hand contains the final verdict.
As I hope
elsewhere to point out, the same distinction is found in the Gortynian Code [κώδικα της Γόρτυνος
(στην Κρήτη)];
the oath of purgation is known at Rome; there too it ends the case; it is very
common in early Teutonic law.
There were
then at Athens several ways in which a decision could be obtained on a dispute.
The two parties could agree to refer the matter to the decision of an
arbitrator, or to compromise it; if this was not done, it was still possible to
avoid the trouble and anxiety of a trial in the public courts; if after the
initial proceedings before the archon or the public arbitrators it appeared
that the matter in dispute really turned upon some disputed fact, so that a
decision on this fact could reasonably be held to convey a verdict on the whole
case, then the parties could agree to let the whole matter be decided by the
decision on this single fact and make an agreement how the decision on this
should be obtained.
The methods
adopted were these:
(1) to agree
that the statement of a single man should be considered final: of this we have
no satisfactory instance, it is doubtful how far it really was recognized as a
proper way of obtaining such a decision;
(2) that the
matter should be decided on the answer given to certain questions by a slave
under torture;
(3) by the
oath of one of the parties or some one closely connected with them. If an
agreement of this kind was made, either party promised with suretiés to accept
the result of the ordeal as a final verdict, and if he was defeated to pay such
a penalty as might have been agreed upon before.
It was only
when no such agreement had been made that the case was brought before a jury.
It is only in
an advanced state of society that it is common or possible to find out the
truth about a disputed fact by the examination of witnesses. Witnesses in early
times are used only for the proof of formal actions, to which they have been
summoned beforehand that they may act as witnesses. The capacity of acting as a
witness belongs only to citizens of full age: this rule is maintained at Athens
even in the fourth century.
If a question
of fact is to be decided in a court, whether by one judge or a numerous body,
it will be found in all early systems of law that it will be decided partly by
the previous knowledge of the judge or jury and partly by the effect made by
the often unproved statements of either party: it is this which is referred to
when, in the Gortynian Code, the judge is ordered to decide cases «πορτί τά μωλιώμενα»,
‘according to the contention of the two parties.”
In the
earlier stages of society however men preferred to gét a decision on a point of
fact in another way; by making the whole depend on what we should call chance
and they called the judgment of heaven. This was got either by requiring the
accused to clear himself by a solemn oath, as in Crete, Athens, Rome, and
Germany; or by the wager of battle or various ordeals, as in Germany.
Now just as
the «πρόκλησις εις όρκον»
is the method of applying the ordeal of the oath used at Athens, so it seems
most natural to see in the «πρόκλησις εις βάσανον»
the relic of some other form of ordeal.
Our
authorities, who lived at a time when the procedure was much talked of but
rarely used, represent it as an attempt to extract from the slave the knowledge
of the fact which he possesses: I venture to suggest that if we knew more about
the early history of Attic law, we should find that the effectiveness of the «βάσανος»
depended very little upon whether or no the man who was submitted to it knew
anything at all about the matter on which he was questioned, and that it is
really a vicarious ordeal, altered and wrested till it has become little distinguishable from ordinary
evidence.
The
peculiarity of the Attic law is that it only allows either kind of ordeal when both
parties agree to this method of trial; in most other countries, at least in
some cases, the magistrate could oblige the suitors to accept this procedure.
I cannot but
feel that this theory will appear bold to the verge of paradox: I offer it with
much hesitation, but I can find no other explanation of the phenomena. It is a
maxim of Attic jurisprudence that the «βάσανος»
is (with the «όρκος»)
the sure way of obtaining the truth as to facts; the procedure is quite
irrational, it is hardly ever used, but always spoken of with very great
respect.
I therefore
conclude that it is a relic of a custom which has the support of antiquity and
probably of religious associations. In all countries we find procedure by
ordeal used in a similar way to this, which like this is an alternative to
argument before a court: the «πρόκλησις εις όρκον»
at Athens is clearly an ordeal; the procedure in the «πρόκλησεις εις βάσανον»
is closely parallel to this and they are spoken of in very similar terms.
The natural
conclusion is that the «πρόκλησις εις βάσανον»
arose out of some other kind of ordeal but, as was the case with so many other
old customs, had been altered till it is scarcely recognizable.
J. W. HEADLAM
J.W. Headlam, “On the πρόκλησις εις βάσανον in Attic Law”, The Classical Review, February 1893, pp. 1-5.
[ εδώ δεν είναι πλήρες
το άρθρο του J.W. Headlam ]
απόδοση στα Ελληνικά μερικών εκ των ανωτέρω χωρίων του πρωτοτύπου:
Πρόκλησις
εις βάσανον
Οι ανωμαλίες και
οι παραλογισμοί που συναντώνται στα νομικά συστήματα των περισσότερων χωρών
μπορούν γενικά να εξηγηθούν από το γεγονός ότι αποτελούν απομεινάρια μιας
εποχής σχετικής βαρβαρότητας.
Η διαδικασία στα
αττικά δικαστήρια παρέχει ένα καλό παράδειγμα αυτού. Κανένα έθιμο της
αρχαιότητας δεν έχει προκαλέσει τόσο φυσική έκπληξη και περιφρόνηση όσο η αρχή
ότι οι καταθέσεις δούλων μπορούσαν να γίνουν μόνο υπό βασανιστήρια· αυτή η
έκπληξη ενισχύεται όταν διαπιστώνουμε ότι στην Αθήνα, η μαρτυρία που δίνεται με
αυτόν τον τρόπο αναφέρεται πάντα ως ο μόνος απόλυτα βέβαιος τρόπος για να
ανακαλυφθεί η αλήθεια σχετικά με ένα αμφισβητούμενο γεγονός.
Συνεχώς οι ρήτορες
επιμένουν στο γεγονός ότι ενώ οι μαρτυρίες ελεύθερων ανδρών είναι συχνά ψευδείς
ή παραπλανητικές, αυτές των δούλων υπό βασανιστήρια είναι οριστικές και
αναμφισβήτητες.
Το γεγονός είναι
τόσο γνωστό που δεν χρειάζεται επεξήγηση. Για αυτό χρησιμοποιούνται πάντα οι
ισχυρότερες λέξεις της γλώσσας. «Εάν εξελέγχθης ψευδόμενος» λέει ο
Αισχίνης (Κατά Τιμάρχου, 126), αναφερόμενος σε μια προτεινόμενη έφεση στη «βάσανο».
Ήταν κοινός τόπος της ρητορικής ότι η «βάσανος» πάντα απέφερε την
αλήθεια (Ισαίος, Κατά Απολλοδώρου, 12, Δημοσθένης, Κατά Ονήτορος, 35, κ.λπ.).
Φυσικά, όλα αυτά
είναι ρητορική και οι ρήτορες δεν το εννοούσαν σοβαρά· ωστόσο, πρέπει να υπήρχε
κάποιος λόγος για την υπερβολική σημασία που συχνά αποδιδόταν σε αυτό το είδος
μαρτυρίας. Αυτή η γλώσσα χρησιμοποιείται γενικά για βασανιστήρια που ακολουθούν
μια «πρόκλησις» ή πρόκληση. Σε περιπτώσεις όπου ένας δούλος
κατηγορούνταν ο ίδιος για έγκλημα, μπορούσε να υποστεί βασανιστήρια για να
εξαναγκαστεί να ομολογήσει, είτε από τον ίδιο του τον αφέντη είτε από τις
δημόσιες αρχές (Αντιφών, Κατά του Ηροδότου, 30, Δημοσθένης, Κατά του Ολυμπιοδώρου,
48.16, Λυσίας, Κατά Ερατοσθένους, 1.16). Όταν αυτό γινόταν, όπως φαίνεται από
το χωρίο στον Αντιφώντα, οι δηλώσεις των βασανιστών σχετικά με το τι είχε πει ο
δούλος μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως αποδεικτικά στοιχεία στη δίκη άλλων.
Τα βασανιστήρια που χρησιμοποιούνταν
με αυτόν τον τρόπο για να εξαναγκαστούν ομολογίες δεν χρειάζονται σχόλιο· είναι
ένα βάρβαρο έθιμο που επικρατούσε σε όλες τις χώρες. Η ανώτερη ανθρωπιά των
Αθηναίων φαίνεται από το γεγονός ότι οι ελεύθεροι άνδρες απαλλάσσονταν από αυτά.
Η «πρόκλησις εις
βάσανον» είναι πολύ διαφορετική. Μπορούσε να χρησιμοποιηθεί μόνο σε μια
διαμάχη μεταξύ δύο ιδιωτών· μπορεί να ήταν μια δημόσια αγωγή, αλλά όταν ο
κατήγορος ήταν το κράτος ή οι δημόσιοι αξιωματούχοι, η «πρόκλησις» δεν
ήταν διαθέσιμη. Ωστόσο, εάν κατά τη διάρκεια της προκαταρκτικής εξέτασης
ενώπιον του Άρχοντα ή ενός Διαιτητή φαινόταν ότι η υπόθεση βασιζόταν σε ένα
αμφισβητούμενο γεγονός, οποιοδήποτε από τα δύο μέρη μπορούσε να προκαλέσει το
άλλο να αφήσει το ζήτημα να κριθεί από τη δήλωση σχετικά με αυτό το γεγονός,
που θα έδινε ένας δούλος υπό βασανιστήρια. Οι δούλοι που θα βασανίζονταν θα
ήταν πάντα εκείνοι που γνώριζαν το υπό διερεύνηση γεγονός. Αν η πρόκληση δεν
γινόταν αποδεκτή, ο προκαλών φρόντιζε να φέρει μάρτυρες για να αποδείξει το
γεγονός της πρόκλησης, ώστε να δημιουργήσει προκατάληψη εναντίον του αντιπάλου
του στο μυαλό των δικαστών.
Το σημαντικό ερώτημα
είναι: Τι συνέβαινε αν η πρόκληση γινόταν αποδεκτή; Η απάντηση είναι πολύ
δύσκολη λόγω του εντυπωσιακού γεγονότος ότι σε όλους τους λόγους των ρητόρων
δεν καταγράφεται ούτε μια περίπτωση όπου τα βασανιστήρια πραγματικά έγιναν.
Στις λίγες περιπτώσεις όπου η πρόκληση γινόταν αποδεκτή, κάποια διαφωνία πάντα
εμπόδιζε την πραγματική τοποθέτηση του ερωτήματος.
Αυτό, όπως θα δείξω
αμέσως, δεν είναι τυχαίο. Η υπόθεση που κάνουν, πιστεύω, όλοι οι συγγραφείς για
το θέμα είναι ότι, αν η πρόκληση γινόταν αποδεκτή και ο δούλος βασανιζόταν,
τότε, τουλάχιστον στις περισσότερες περιπτώσεις, οι δηλώσεις του συλλέγονταν
από τα μέρη που παρευρίσκονταν, καταγράφονταν από μάρτυρες και τοποθετούνταν
ανάμεσα στα άλλα έγγραφα που θα διαβάζονταν στη δίκη.
Αν αυτό ίσχυε, τότε οι δηλώσεις των
δούλων θα ήταν πραγματικά αποδεικτικά στοιχεία του ίδιου είδους με εκείνα των
ελεύθερων ανδρών, αν και αποκτημένα με διαφορετικό τρόπο.
Ωστόσο, πιστεύω ότι
μια εξέταση των χωρίων δείχνει ότι αυτό δεν ίσχυε. Η έφεση στην «βάσανο»
δεν ήταν ένα μέσο συλλογής αποδεικτικών στοιχείων για ένα δικαστήριο· ήταν μια
εναλλακτική μέθοδος δίκης· ήταν ένα είδος «ordeal» (ορδαλίας / θεϊκής δίκης/ θεοκρισίας).
Η «βάσανος» γινόταν μόνο αν
και τα δύο μέρη συμφωνούσαν να δεχτούν τη δήλωση του δούλου για το συγκεκριμένο
γεγονός ως απόφαση για ολόκληρη την υπόθεση, από την οποία δεν υπήρχε έφεση.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν
έχουμε ούτε μια περίπτωση όπου τα αποδεικτικά στοιχεία που προήλθαν με
βασανισμό από έναν δούλο παρουσιάζονται σε δίκη· αν τα βασανιστήρια είχαν
πραγματοποιηθεί, δεν θα γινόταν δίκη. Εξηγεί επίσης γιατί πάντα θεωρείται ότι
τα βασανιστήρια αποφέρουν την απόλυτη αλήθεια· είναι συγκρίσιμα όχι με τις
δηλώσεις μαρτύρων αλλά με την απόφαση ενός δικαστηρίου· ήταν τυπικό να
θεωρείται ότι και τα δύο ήταν αλάνθαστα.
Ότι η διαδικασία
μέσω «βάσανος» ήταν μια εναλλακτική λύση στη διαδικασία ενώπιον ενός
δικαστηρίου, δηλώνεται ρητά σε ορισμένα χωρία, και υπάρχει πολλή εποικοδομητική
απόδειξη.
Ο Ισοκράτης (Κατά
του Καλλιμάχου, 17.55) λέει, αναφερόμενος στην άρνηση να γίνει αποδεκτή μια
πρόκληση:
«υπέμεινε και δίκας φεύγειν και τας άλλας αιτίας έχειν, ώστε μηδεμίαν βάσανον
περί του πράγματος τούτου γενέσθαι.»
(«Αντέχει να διωχθεί και να φέρει τις άλλες κατηγορίες, ώστε
να μην γίνει καμία βάσανος σχετικά με αυτό το θέμα.»)
Αυτό σίγουρα υπονοεί ότι η «βάσανος»
και το «δίκας φεύγειν» (η δίωξη σε δίκη) είναι εναλλακτικές.
Ομοίως, στον Λυκούργο (Κατά
Λεωκράτους, 32) έχουμε την αντίθεση μεταξύ «βάσανος» και «δικασταί»:
ο Λεωκράτης αρνήθηκε να υποβληθεί σε «βάσανο», και ο Λυκούργος προβλέπει
ότι θα παραπονεθεί ότι πρέπει να αντιμετωπίσει έναν επιδέξιο ρήτορα.
Πόσο ασυνεπές θα ήταν αυτό· ο ίδιος
επέλεξε να καταφύγει σε ένα δικαστήριο που πείθεται εύκολα, αντί να εμπιστευτεί
τη «βάσανο», που λέει όλη την αλήθεια.
Στον Δημοσθένη (Κατά
του Απολλόδωρου, 47.39) βρίσκουμε την ακόλουθη σαφή δήλωση:
«εξόν γάρ αυτοίς απηλλάχθαι πραγμάτων καίμήκινδυνεύεινεισιόντας εις υμάς,
έργω βεβιώσαντας ως αληθής εστιν η μαρτυρία, ουκ ηθέλησαν παραδούναι την
άνθρωπον.»
(«Θα μπορούσαν να απαλλαγούν από όλες τις δυσκολίες και τον κίνδυνο μιας δίκης,
αποδεικνύοντας με πράξη ότι η μαρτυρία είναι αληθινή, αλλά δεν ήθελαν να
παραδώσουν τον άνθρωπο.»)
Αυτό θα ήταν ανοησία αν η «βάσανος» είχε σκοπό μόνο να συλλέξει
αποδεικτικά στοιχεία για να παρουσιαστούν στο δικαστήριο.
Πρόκλησις
εις όρκον
Πιστεύω, λοιπόν, ότι
μπορεί να γίνει αποδεκτό ότι όποτε γινόταν χρήση μιας «πρόκλησις εις
βάσανον», αυτό αποτελούσε απόλυτο εμπόδιο για όλες τις περαιτέρω
διαδικασίες και απέτρεπε την υπόθεση να φτάσει σε δικαστήριο. Αυτό
υποστηρίζεται από ό,τι γνωρίζουμε για την ανάλογη «πρόκλησις εις όρκον».
Κάθε μέρος μπορούσε
είτε να προσφέρει τον εαυτό του να δώσει έναν επίσημο όρκο είτε να ζητήσει από
τον αντίπαλό του να το κάνει· ο όρκος θα αφορούσε την αλήθεια των βασικών
γεγονότων στα οποία βασίζονταν τα επιχειρήματα· αν και τα δύο μέρη συμφωνούσαν
να κριθεί το θέμα με αυτόν τον τρόπο, τότε αυτή ήταν μια οριστική απόφαση.
Ο Δημοσθένης (Κατά
του Αφόβου, 29.52) λέει:
«αν απομόσης ταναντία τούτων κατά της θυγατρός, αφίημί σοι πάντα»
(«Αν ορκιστείς το αντίθετο από αυτά εναντίον της κόρης σου,
σε αφήνω όλα.»).
Ομοίως, στο ίδιο έργο (49.65): «ηξίου
ούτος και αυτός ομόσας απηλλάχθαι»
(«Αυτός ζητούσε να
απαλλαγεί ορκιζόμενος ο ίδιος.»).
Έτσι, στο ίδιο έργο (39.3, 4), αφού συμφωνήθηκε να γίνει αποδεκτός, ο όρκος
μιας μητέρας σχετικά με την πατρότητα του παιδιού της ήταν οριστική απόδειξη
που δεν μπορούσε να αμφισβητηθεί.
Αυτή η μορφή όρκου είναι
εντελώς διαφορετική από τον όρκο που απαιτείται από τους ενάγοντες και τους
μάρτυρες. Αυτοί απαιτείται να ορκιστούν για την αλήθεια των δηλώσεών τους· αν
δεν το κάνουν, φυσικά η δήλωση χάνει κάθε εγκυρότητα· αλλά αν το κάνουν, δεν
έχει άλλο αποτέλεσμα παρά να νομιμοποιήσει τις δηλώσεις τους ως αποδεικτικά
στοιχεία· ο όρκος που γίνεται με συμφωνία, από την άλλη πλευρά, περιέχει την
οριστική απόφαση.
Όπως ελπίζω να
επισημάνω αλλού, η ίδια διάκριση βρίσκεται στον Κώδικα της Γόρτυνας (στην
Κρήτη)· ο όρκος κάθαρσης είναι γνωστός στη Ρώμη· και εκεί τελειώνει την
υπόθεση· είναι πολύ συνηθισμένος στο πρώιμο γερμανικό δίκαιο.
Στην Αθήνα υπήρχαν
διάφοροι τρόποι με τους οποίους μπορούσε να ληφθεί μια απόφαση σε μια διαμάχη.
Τα δύο μέρη μπορούσαν να συμφωνήσουν να παραπέμψουν το θέμα στην απόφαση ενός
διαιτητή ή να το συμβιβαστούν· αν αυτό δεν γινόταν, ήταν ακόμα δυνατόν να
αποφευχθεί ο κόπος και η αγωνία μιας δίκης στα δημόσια δικαστήρια· αν μετά τις
αρχικές διαδικασίες ενώπιον του άρχοντα ή των δημόσιων διαιτητών φαινόταν ότι
το θέμα της διαμάχης βασιζόταν πραγματικά σε κάποιο αμφισβητούμενο γεγονός,
έτσι ώστε μια απόφαση σχετικά με αυτό το γεγονός να μπορούσε λογικά να θεωρηθεί
ότι αποφέρει μια απόφαση για ολόκληρη την υπόθεση, τότε τα μέρη μπορούσαν να
συμφωνήσουν να αφήσουν ολόκληρο το θέμα να κριθεί από την απόφαση σχετικά με
αυτό το μοναδικό γεγονός και να κάνουν μια συμφωνία για το πώς θα ληφθεί αυτή η
απόφαση.
Οι μέθοδοι
που υιοθετήθηκαν ήταν οι εξής:
/ - 1. Να συμφωνηθεί ότι
η δήλωση ενός μόνο ανθρώπου θα θεωρούνταν οριστική· γι' αυτό δεν έχουμε
ικανοποιητική περίπτωση· είναι αμφίβολο σε ποιο βαθμό πραγματικά αναγνωριζόταν
ως σωστός τρόπος απόκτησης μιας τέτοιας απόφασης.
/ - 2. Να κριθεί το θέμα
από την απάντηση που θα δινόταν σε ορισμένες ερωτήσεις από έναν δούλο υπό
βασανιστήρια.
/ - 3. Με τον όρκο ενός
από τα μέρη ή κάποιου στενά συνδεδεμένου με αυτά.
Αν γινόταν μια
τέτοια συμφωνία, κάθε μέρος υποσχόταν με εγγυητές να δεχτεί το αποτέλεσμα της «βάσανος»
ως οριστική απόφαση και, αν ηττηθεί, να πληρώσει την ποινή που είχε συμφωνηθεί
προηγουμένως.
Μόνο όταν δεν είχε γίνει τέτοια
συμφωνία η υπόθεση ερχόταν ενώπιον ενός δικαστηρίου.
Μόνο σε μια
προηγμένη κατάσταση της κοινωνίας είναι συνηθισμένο ή δυνατό να ανακαλυφθεί η
αλήθεια για ένα αμφισβητούμενο γεγονός μέσω της εξέτασης μαρτύρων. Οι μάρτυρες
στις πρώιμες εποχές χρησιμοποιούνται μόνο για την απόδειξη τυπικών πράξεων, για
τις οποίες είχαν προσκληθεί εκ των προτέρων για να ενεργήσουν ως μάρτυρες. Η
ικανότητα να ενεργεί ως μάρτυρας ανήκει μόνο σε πολίτες πλήρης ηλικίας· αυτός ο
κανόνας διατηρείται στην Αθήνα ακόμα και στον 4ο αιώνα π.Χ.
Αν ένα ζήτημα
γεγονότων πρέπει να κριθεί σε δικαστήριο, είτε από έναν δικαστή είτε από ένα
πολυμελές σώμα, θα βρεθεί σε όλα τα πρώιμα συστήματα δικαίου ότι θα κριθεί εν
μέρει από την προηγούμενη γνώση του δικαστή ή του δικαστηρίου και εν μέρει από
την επίδραση που θα είχαν οι συχνά ανομολόγητες δηλώσεις του ενός ή του άλλου
μέρους· αυτό είναι που αναφέρεται όταν, στον Κώδικα της Γόρτυνας, ο
δικαστής διατάσσεται να κρίνει τις υποθέσεις «πορτί τά μωλιώμενα»
(«σύμφωνα με τον αγώνα των δύο μερών»).
Στα πρώιμα στάδια
της κοινωνίας, ωστόσο, οι άνθρωποι προτιμούσαν να πάρουν μια απόφαση για ένα
ζήτημα γεγονότων με έναν άλλο τρόπο· κάνοντας όλα να εξαρτώνται από αυτό που
εμείς θα ονομάζαμε τύχη και εκείνοι ονόμαζαν την κρίση του ουρανού. Αυτό
επιτυγχανόταν είτε απαιτώντας από τον κατηγορούμενο να αθωωθεί με έναν επίσημο
όρκο, όπως στην Κρήτη, την Αθήνα, τη Ρώμη και τη Γερμανία· είτε με τη μάχη ή
διάφορες «ordeal» (θεοκρισίες/ορδαλίες/θεϊκές δίκες), όπως στη
Γερμανία.
Τώρα, όπως η «πρόκλησις
εις όρκον» είναι η μέθοδος εφαρμογής της «ordeal» του όρκου που χρησιμοποιούνταν στην Αθήνα, έτσι
φαίνεται πιο φυσικό να δούμε στην «πρόκλησις εις βάσανον» το απομεινάρι
κάποιας άλλης μορφής «ordeal».
Οι πηγές μας, που
έζησαν σε μια εποχή όταν αυτή η διαδικασία συζητιόταν πολύ αλλά σπάνια
χρησιμοποιούνταν, την παρουσιάζουν ως μια προσπάθεια να εξαχθεί από τον δούλο η
γνώση του γεγονότος που κατείχε· τολμώ να προτείνω ότι αν γνωρίζαμε περισσότερα
για την πρώιμη ιστορία του αττικού δικαίου, θα διαπιστώναμε ότι η
αποτελεσματικότητα της «βάσανος» εξαρτιόταν πολύ λίγο από το αν ο
άνθρωπος που υποβλήθηκε σε αυτή γνώριζε ή όχι κάτι για το θέμα για το οποίο
ανακρινόταν, και ότι είναι στην πραγματικότητα μια «vicarious ordeal» (ορδαλία/θεϊκή δίκη με αντικατάσταση), που άλλαξε και
διαστρεβλώθηκε μέχρι να γίνει σχεδόν αδιάκριτη από τα συνηθισμένα αποδεικτικά
στοιχεία.
Η ιδιαιτερότητα του
αττικού δικαίου είναι ότι επιτρέπει είτε το ένα είτε το άλλο είδος «ordeal» μόνο όταν και τα δύο μέρη συμφωνούν σε αυτή τη μέθοδο
δίκης· στις περισσότερες άλλες χώρες, τουλάχιστον σε ορισμένες περιπτώσεις, ο
μαγιστράτος μπορούσε να υποχρεώσει τους ενάγοντες να δεχτούν αυτή τη
διαδικασία.
Δεν μπορώ παρά να
αισθάνομαι ότι αυτή η θεωρία θα φανεί τολμηρή στο όριο του παραδόξου· την προσφέρω
με μεγάλη διστακτικότητα, αλλά δεν μπορώ να βρω άλλη εξήγηση για τα φαινόμενα.
Είναι ένα αξίωμα της αττικής νομολογίας ότι η «βάσανος» (μαζί με τον «όρκο»)
είναι ο σίγουρος τρόπος απόκτησης της αλήθειας σχετικά με τα γεγονότα· η
διαδικασία είναι εντελώς παράλογη, σπάνια χρησιμοποιείται, αλλά πάντα
αναφέρεται με πολύ μεγάλο σεβασμό.
Συνεπώς, συμπεραίνω ότι είναι ένα
απομεινάρι ενός εθίμου που έχει την υποστήριξη της αρχαιότητας και πιθανώς
θρησκευτικών συσχετισμών. Σε όλες τις χώρες βρίσκουμε τη διαδικασία με «ordeal» να χρησιμοποιείται με παρόμοιο τρόπο με αυτόν, που
όπως αυτό είναι μια εναλλακτική λύση στο επιχείρημα ενώπιον ενός δικαστηρίου· η
«πρόκλησις εις όρκον» στην Αθήνα είναι σαφώς μια «ordeal»· η διαδικασία στις «προκλήσεις εις βάσανον»
είναι στενά παράλληλη με αυτή και αναφέρονται με πολύ παρόμοιους όρους.
Το φυσικό συμπέρασμα
είναι ότι η «πρόκλησις εις βάσανον» προέκυψε από κάποιο άλλο είδος «ordeal», αλλά, όπως συνέβη με τόσα άλλα παλιά έθιμα, είχε
αλλάξει μέχρι να γίνει μόλις αναγνωρίσιμη.
J. W. HEADLAM
[ για την απόδοση στα Ελληνικά σημαντική η συμβολή του Θ.Π. ]
ΕΛΕΥΘΕΡΟΓΡΑΦΟΣ
[ ανάρτηση 22 Μαρτίου 2025 :
J.W. Headlam
Slave torture in Attic Law
Πρόκλησις εις βάσανον
Πρόκλησις εις όρκον
The Classical Review
February 1893
Αρχαιογνωσία
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ
ΣΚΕΨΗ
]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου