Πολυκράτης ο τύραννος της Σάμου Ημερολόγιον του Αιγαίου 1906 Αρχαιογνωσία ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

 

Πολυκράτης ο τύραννος της Σάμου

Ημερολόγιον του Αιγαίου 1906

Αρχαιογνωσία

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

 

 

 

 

 

ΠΟΛΥΚΡΑΤΗΣ Ο ΤΥΡΑΝΝΟΣ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ
(Κατὰ τὸν De Lantier).

 

 

 

[ Ὁ Πολυκράτης ἦν υἱὸς τοῦ Αἰακοῦ, τύραννος τῆς Σάμου, περίφημος διὰ τὰ μεγάλα πλούτη αὐτοῦ καὶ τὴν ναυτικὴν δύναμιν. Ἤκμασε περὶ τὸ 540 π. Χ. ἐπὶ τῆς βασιλείας τοῦ μεγάλου Κύρου καὶ Καμβύσου. Ἀπέθανε δὲ τῷ 522 π. Χ.

   Τὸ κατωτέρω ἀνάγνωσμα μετεφράσθη ἐκ τῶν τοῦ κ. De Lantier «Voyages d’Anténor en Grèce et en Asie». ]

 

   Ἡ φύσις εἶχε προικίσει τὸν Πολυκράτην διὰ μεγάλων προτερημάτων καὶ ὑπερβαλλούσης φιλοδοξίας. Ἀποπλανήσας τοὺς δύο ἀδελφοὺς του συνώμοσε μετ’ αὐτῶν κατὰ τῆς πατρίδος του. Κατὰ τὴν ἑορτὴν τῆς Ἥρας, ἡγούμενοι τῶν συνωμοτῶν, ἐπέπεσον κατὰ τῶν Σαμίων, συνηγμένων περὶ τὸν ναὸν τῆς θεᾶς, κατέσφαξαν πλείστους ἐξ αὐτῶν, διεσκόρπισαν τοὺς λοιποὺς καὶ κατέλαβον τὴν ἀκρόπολιν. Οἱ τρεῖς ἀδελφοὶ διεμοιράσθησαν κατόπιν τὴν διοίκησιν τῆς νήσου· ἀλλ’ ὁ Πολυκράτης μετ’ οὐ πολὺ συνέλαβε κατ’ ἀμφοτέρων ὑπονοίας, καὶ τὸν μὲν ἐθανάτωσε, τὸν δ’ ἕτερον ἐξώρισεν.

   Ὁ τύραννος οὗτος ἐκυβέρνησε τοὺς Σαμίους μετὰ μεγάλης δεξιότητος καὶ πολιτικῆς, καὶ πρῶτον μὲν ἐξησφάλισεν ἑαυτῷ τὸν στρατόν, ὅστις ἐπωλεῖτο πάντοτε εἰς τὸν πληρώνοντα αὐτὸν δεσπότην. Ἔπειτα τὸν λαὸν δι’ ἑορτῶν καὶ θεαμάτων καὶ κατέλαβε τὰς προσόδους τοῦ κράτους, μὴ σεβασθεὶς οὐδ’ αὐτὰς τὰς ἰδιοκτησίας. Τὸ ψεῦδος ἀεὶ εἰς τὰ χείλη ἔχων, ὡμίλει περὶ εὐθύτητος· ἐξύμνει εἰς τὸν λαὸν τὴν ἐλευθερίαν του, δεσμεύων αὐτὸν δι’ ἁλύσεων, διέφθειρε δὲ καὶ ἐταπείνου αὐτὸν, ἐκθηριάζων τὴν ἀρετήν.

  Ἐν τούτοις ὁ Πολυκράτης εἶχεν ἔξοχα προτερήματα· ἐκαλλιέργει τὰ γράμματα καὶ τὰς τέχνας καὶ τὰ ἐπροστάτευε, τὸ μὲν ἐξ ἰδίας κλίσεως τὸ δὲ ἐξ ἐπιδείξεως· ἀνεζήτησε τοὺς μεγάλους ἄνδρας καὶ τὰ ἔργα των· τὰ δὲ μεγαλοφυῆ συγγράμματα εὕρισκον ἄσυλον ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ του. Ὁ Πυθαγόρας, ὁ Ἀνακρέων, εἶτα ὁ Νικίας, παρασυρθέντες ἀπὸ τὸ γήϊνον αὐτοῦ πνεῦμα, τῷ συνεγένετο τὴν τυραννίδα του καὶ ἐγκαθίδρυσαν ἐν τοῖς ἀνακτόροις αὐτοῦ τὴν φιλοσοφίαν.

    Ὁ τύραννος οὗτος, ὅστις ἤρεσκετο πολὺ συνομιλῶν μετὰ τοῦ φιλοσόφου τῶν δακτύλων, ὡς ἐπεκάλει τὸν Νικίαν, ἐμακάριζεν ἑαυτόν ἥμερον τινὰ ἐπὶ τῇ εὐδαιμονίᾳ του, ἐπὶ τῇ σταθερᾷ εὐνοίᾳ τῶν θεῶν. Ὁ Νικίας παρέστησεν αὐτῷ, ὅτι ἀκριβῶς ἕνεκα τούτου ἔπρεπε νὰ θυσιάσῃ τὰς ἰδιοκτησίας τῆς τύχης, τίς χρήσις ἢ τάχιστον ἀπαιτεῖ φόρον παρὰ ὅλων τῶν ἀνθρώπων, καὶ τῷ συνεβούλευσε νὰ παραδώσῃ αὐτῷ δυστυχίαν τινά, ἵνα εὐαρεστήσῃ τὴν μορφὴν ταύτην θεάν.

   Ὁ ἡγεμὼν τὸ ἐπίστευσεν· ἐξέτεινε ἀπείρους σμαράγδον τινὰ τοῦ δακτυλίου του, ἴδιος ἕνεκα τῆς φήμης καὶ τῆς ἱκανότητος τοῦ χαράξαντος αὐτὸν καλλιτέχνου. Ἀνήλθεν ἐπὶ τινος τριήρους καὶ ἔρριψεν εἰς τὴν θάλασσαν τὸν δακτύλιον τοῦτον.

    Μετ’ ὀλίγας ἡμέρας ἁλιεῖς συνέλαβον ἰχθὺν ὑπερβολικοῦ πάχους, καὶ ἔφερον αὐτὸν εἰς τὰ μαγειρεῖα τοῦ ἡγεμόνος, ἔνθα διανοίξαντες τὴν κοιλίαν αὐτοῦ εὗρον ἐν αὐτῇ τὸν σμαράγδον ἐκεῖνον.

   Ὁ Πολυκράτης ἐκ χαρᾶς καὶ ἐκπλήξεως ἀνεκράξεν· «Εἰμὶ ὁ εὐνοούμενος τῆς τύχης, θέλει νὰ μὲ ἐξαιρέσῃ τοῦ νόμου». Ἀλλ’ ὁ σοφὸς Νικίας, μακρὰν τοῦ νὰ χαρῇ διὰ τὸ θαῦμα τοῦτο, ἤρξατο νὰ τρέμῃ διὰ τὸ πεπρωμένον τοῦ ἡγεμόνος· ἐσυγκρότησε τὰς οἰκονομίας του καὶ τὰς ἀπέστειλεν εἰς Μέμφιν, ὅπου ἐσκόπει νὰ ἀποσυρθῇ ἐν περιπτώσει ἀτυχήματος.

   Τὰ ἐπελθόντα γεγονότα ἐδικαίωσαν τὴν προορατικότητά του. Μετὰ ἓξ μῆνας, ὁ Ὀροίτης, εἷς ἐκ τῶν σατραπῶν τοῦ Καμβύσου, κυβερνῶν τὰς Σάρδεις, θέλων νὰ καταλάβῃ τὴν νῆσον τῆς Σάμου, διεμήνυσε εἰς τὸν Πολυκράτην, ὅτι, δυσαρεστηθεὶς ἐκ τῆς διοικήσεως, ἐπεθύμει νὰ ἀποσυρθῇ παρ’ αὐτῷ μεθ’ ὅλων τῶν θησαυρῶν του, σκοπῶν νὰ τοῦ παραχωρήσῃ τὸ ἥμισυ αὐτῶν, ἐὰν τῷ παρείχεν ἄσυλον· προσεκάλει δὲ αὐτὸν νὰ ἔλθῃ νὰ τὸν ἴδῃ ἵνα συζητήσωσι περὶ τῶν σχετικῶν.

    Τὸ δέλεαρ τοῦ χρυσοῦ ἐξύπνησε τὴν φιλαργυρίαν τοῦ Πολυκράτους· ἀλλὰ πάντοτε δυσπιστῶν, ἀπέστειλε πρεσβευτὴν πρὸς τὸν Ὀροίτην, εἰς ὃν ἔδωκε διαταγὴν τὰ πάντα νὰ παρατηρήσῃ καὶ νὰ προσπαθήσῃ νὰ εἰσδύσῃ εἰς τὴν ψυχὴν τοῦ σατράπου, ὅστις, ἐπίσης, ὡς ὁ τύραννος πονηρός, ἐφόρτωσεν ἐνώπιον τοῦ ἀπεσταλμένου βυτία, ἅτινα ἔλεγεν ὅτι περιεῖχον τὰ πλούτη του, ἀλλὰ ταῦτα περιεῖχον εὐτελῆ τινα ύλην, ἣς τὴν ἐπιφάνειαν ἐκάλυπτε στρώμα χρυσοῦ.

   Ὁ ἀπεσταλμένος, πλανηθείς, ἐνεθάρρυνε τὸν Πολυκράτην, ὅτι ἐπεβίβασθη εἰς πλοῖον, παρὰ τὰς ἱκεσίας τῆς θυγατρός του, πρὸς ἣν ἐν στιγμῇ παραφορᾶς εἶπεν, ὅτι, ἂν ἐπανήρχετο σῶος καὶ ἀβλαβής, δὲν θὰ τὴν ὑπανδρεύσῃ. — «Εὔχομαι, ἀπεκρίθη αὕτη, αἱ ἀπειλαί σου νὰ πραγματοποιηθῶσι, καὶ προτιμῶ νὰ μείνω πάντοτε παρθένος ἢ νὰ στερηθῶ τοῦ πατρὸς μου».

   Καὶ ταῦτα, εὐθὺς ὡς ὁ Ὀροίτης εἶδεν αὐτὸν ἐν τῇ ἐξουσίᾳ του, διέταξε καὶ τὸν συνέλαβον, μεθ’ ὃν τὸν ἐσταύρωσαν.

    Οὕτω ὁ ἡγεμὼν οὗτος, περισσὸς διὰ τὸν πλοῦτον του καὶ τὰ προτερήματά του, ἐτερμάτισε δι’ αἰσχροῦ μαρτυρίου βίον τρισευδαίμονα.

 

 

Ναύπλιον Ἀπρίλιος 1904.

ΑΓΓΕΛΟΣ Ν. ΜΠΟΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

Δικηγόρος

 

 

 

το άρθρο εμπεριέχεται στην ετήσια περιοδική έκδοση: Ελένη Σβορώνου Θρασύβουλος Μάλης, «Ημερολόγιον του Αιγαίου του έτους 1906», τόμος Δεύτερος, εκ του Ηγεμονικού Τυπογραφείου, Εν Σάμω

 

 

περίληψη του κειμένου:

 

Περίληψη στα Νέα Ελληνικά

   Ο Πολυκράτης, τύραννος της Σάμου, ήταν άνθρωπος με μεγάλες ικανότητες αλλά και ακραία φιλοδοξία. Αφού συνωμότησε με τα αδέλφια του, κατέλαβε την εξουσία με βίαιο τρόπο και σύντομα τους εξόντωσε ή εξόρισε για να κυβερνήσει μόνος. Διοίκησε με πολιτική δεξιοτεχνία, εξασφαλίζοντας τον στρατό και ελέγχοντας τον λαό με θεάματα και γιορτές, ενώ καταπατούσε δικαιώματα και περιουσίες. Παρουσιαζόταν ως υπέρμαχος της ελευθερίας, αλλά στην πράξη κυβερνούσε με καταπίεση και εξαπάτηση.

    Παρά την τυραννία του, προστάτευσε τις τέχνες και τα γράμματα και συγκέντρωσε γύρω του σημαντικούς ανθρώπους, όπως τον Πυθαγόρα και τον Ανακρέοντα. Ιδιαίτερη θέση είχε ο σοφός Νικίας, ο οποίος τον προειδοποίησε ότι η υπερβολική τύχη προκαλεί τη ζήλια των θεών. Για να την εξευμενίσει, ο Πολυκράτης έριξε στη θάλασσα το πολύτιμο δαχτυλίδι του, όμως αυτό βρέθηκε αργότερα μέσα σε ένα ψάρι, γεγονός που θεωρήθηκε κακός οιωνός. Ο Νικίας, φοβούμενος την επερχόμενη συμφορά, εγκατέλειψε τον τύραννο.

   Τελικά, ο Πολυκράτης παρασύρθηκε από την απληστία του. Ο σατράπης Οροίτης τον δελέασε με ψεύτικες υποσχέσεις πλούτου και ασύλου. Παρά τις προειδοποιήσεις και τις παρακλήσεις της κόρης του, ο Πολυκράτης πήγε να τον συναντήσει. Εκεί συνελήφθη και θανατώθηκε με φρικτό τρόπο, επιβεβαιώνοντας ότι η υπερβολική ευτυχία και η ύβρις οδηγούν αναπόφευκτα στην πτώση.

 

Summary in English

   Polycrates, the tyrant of Samos, was a man of great abilities and extreme ambition. After conspiring with his brothers, he seized power violently and soon eliminated them in order to rule alone. He governed with political skill, securing the army and controlling the people through festivals and spectacles, while disregarding justice and property rights. Although he praised freedom, his rule was based on oppression and deception.

    Despite his tyranny, Polycrates supported the arts and learning and gathered notable figures around him, such as Pythagoras and Anacreon. A key figure was the wise Nicias, who warned him that excessive good fortune provokes the envy of the gods. To appease fate, Polycrates threw his precious ring into the sea, but it was later found inside a fish, a sign interpreted as ominous. Fearing disaster, Nicias withdrew from him.

    In the end, Polycrates was destroyed by his own greed. The satrap Oroetes lured him with false promises of wealth and refuge. Ignoring warnings and his daughter’s pleas, Polycrates went to meet him, was captured, and cruelly executed. His fate confirmed the idea that excessive prosperity and arrogance inevitably lead to downfall.

 

 

 

 

 

το έργο του De Lantier "Voyages d' Antenor en Grece et en Asie"

   Το βιβλίο με τίτλο Voyages d’Antenor en Grèce et en Asie, avec des notions sur l’Égypte είναι γραμμένο από τον Étienne‑François de Lantier (1734–1826), Γάλλο συγγραφέα και θεατρικό συγγραφέα του 18ου αιώνα.

Τίτλος: Voyages d’Antenor en Grèce et en Asie, avec des notions sur l’Égypte — Manuscrit grec trouvé à Herculanum

Συγγραφέας: Étienne‑François de Lantier

Πρώτη έκδοση: 1797–1798 στο Παρίσι (εκδίδεται σε 3 τόμους)

Γλώσσα πρωτοτύπου: Γαλλικά, με δήθεν «μετάφραση από ελληνικό χειρόγραφο»

    Το έργο παρουσιάζεται ως μυθιστορηματική αφήγηση ταξιδιού ενός φανταστικού ήρωα (του Αντήνωρος) που ταξιδεύει στην αρχαία Ελλάδα, στην Ασία και στην Αίγυπτο, με σκοπό να περιγράψει ήθη, έθιμα, λαούς και «ιστορικά» επεισόδια σε παλαιά τοπία.

    Σύμφωνα με την κριτική της εποχής (και μεταγενέστερη), δεν πρόκειται για αυθεντικό αρχαίο κείμενο, αλλά για λογοτεχνική επινόηση του Lantier, εμπνευσμένη από άλλα έργα ταξιδιωτικής και ιστορικής φαντασίας (όπως το δημοφιλές Voyage du Jeune Anacharsis en Grèce του Barthélemy).

   Παρόλο που το εμφανίζει ως «μεταφρασμένο αρχαίο ελληνικό χειρόγραφο», πρόκειται κατά βάση για φαντασιακή κατασκευή με στοιχεία του 18ου αιώνα — τόσο στο ύφος όσο και στις ιδέες — παρά για μεταγραφή αρχαίας πηγής.

   Το έργο γνώρισε μεγάλη δημοτικότητα στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, κυκλοφορώντας σε πολλές εκδόσεις και μεταφράσεις, και αντιμετωπίστηκε από τους σύγχρονους κριτικούς ως ένα «παράγωγο» των ταξιδιωτικών αφηγήσεων για την αρχαιότητα, χωρίς αξιόπιστη ιστορική βάση.

   Το έργο περιέχει ένα κεφάλαιο με τίτλο σχετικό με τον Νικία και το δαχτυλίδι του Πολυκράτη (μια από τις πιο γνωστές ιστορίες από τον Ηρόδοτο).

   Σε ένα σημείο του δευτέρου τόμου περιγράφεται η «Ιστορία του Νικία και του δαχτυλιδιού του Πολυκράτη» — δηλαδή μια εκδοχή του θρύλου που ο Ηρόδοτος περιγράφει για τον Πολυκράτη και το δαχτυλίδι που του χάθηκε στη θάλασσα και ξαναβρέθηκε.

   Οι σύγχρονες βιβλιογραφικές πηγές και κριτικές εκδόσεις θεωρούν το έργο κάτι μεταξύ μυθιστορήματος και ψευδο‑ιστορικού ταξιδιωτικού λογοτεχνικού έργου, που μοιάζει με το πιο γνωστό: Voyage du Jeune Anacharsis en Grèce (1788) του Barthélemy — το οποίο θεωρήθηκε πρότυπο «ιστορικού μυθιστορήματος ταξιδιού».

   Το έργο του Lantier προσέθεσε στο ίδιο είδος ένα ευρύ υλικό για τον αρχαίο πολιτισμό, αλλά δεν είναι προς χρήση ως πρωτογενής ιστορική μαρτυρία για πραγματικά γεγονότα ή πρόσωπα όπως ο Πολυκράτης.

 

 

 

 

Οι αρχαίες πηγές για τον Πολυκράτη:

Οι πηγές για τον Πολυκράτη, τον τύραννο της Σάμου από αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς.

 

 

Α. Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς (κύριες πηγές)

 

1. Ηρόδοτος (5ος αι. π.Χ.) – Η βασική πηγή

Ἱστορίαι, Γ΄ 39–60

   Ο Ηρόδοτος είναι η σημαντικότερη και πληρέστερη πηγή για τον Πολυκράτη. Περιγράφει την άνοδο του στην τυραννία, τη μεγάλη ναυτική και πολιτική του δύναμη, τη φιλία του με τον φαραώ Άμαση, το επεισόδιο με το δαχτυλίδι, την παγίδευση από τον Πέρση σατράπη Οροίτη, και τον βίαιο θάνατό του.

   Ο Ηρόδοτος παρουσιάζει τον Πολυκράτη ως παράδειγμα ύβρεως και υπερβολικής ευτυχίας, που οδηγεί αναπόφευκτα στην καταστροφή.

   Ο Ηρόδοτος για τον Πολυκράτη αναλυτικά ανά κεφάλαιο Γ’ βιβλίου των Ιστοριών του.

 (Ἱστορίαι, Βιβλίο Γ΄, κεφ. 39–60)

Γ΄ 39 – Η μοναδική ευτυχία του Πολυκράτη:

   Ο Ηρόδοτος παρουσιάζει τον Πολυκράτη ως άνθρωπο με αδιάκοπη επιτυχία σε όλα. Η τύχη του είναι τόσο ακραία, ώστε προκαλεί ανησυχία ακόμη και στους φίλους του.

  (Η υπερβολική ευδαιμονία είναι αφύσικη και επικίνδυνη.)

Γ΄ 40 – Η φιλία με τον Άμαση και η προειδοποίηση:

    Ο φαραώ Άμασις της Αιγύπτου, φίλος του Πολυκράτη, του γράφει επιστολή. Τον συμβουλεύει να θυσιάσει κάτι πολύτιμο, για να σπάσει την αλυσίδα της τύχης.

  (Οι θεοί φθονούν την αδιάκοπη επιτυχία.)

Γ΄ 41 – Το δαχτυλίδι στη θάλασσα:

   Ο Πολυκράτης ρίχνει στη θάλασσα το πολυτιμότερο αντικείμενό του, ένα σφραγιδόλιθο μεγάλης αξίας.

   (Συνειδητή προσπάθεια να εξευμενίσει τη μοίρα.)

Γ΄ 42 – Το θαύμα του ψαριού:

   Ένας ψαράς προσφέρει στον Πολυκράτη ένα μεγάλο ψάρι.
Μέσα στην κοιλιά του βρίσκεται το ίδιο δαχτυλίδι.

  (Η μοίρα δεν μπορεί να αποφευχθεί· η τύχη επιστρέφει ακόμη πιο απειλητική.)

Γ΄ 43 – Η ρήξη με τον Άμαση:

   Όταν ο Άμασις μαθαίνει το γεγονός διακόπτει τη φιλία με τον Πολυκράτη, γιατί πιστεύει ότι η καταστροφή του είναι αναπόφευκτη.

 ( Όποιος είναι καταδικασμένος, παρασύρει και τους φίλους του στην καταστροφή.)

Γ΄ 44 – Η ισχύς του Πολυκράτη:

   Ο Ηρόδοτος περιγράφει τη ναυτική δύναμη της Σάμου, την πολιτική επιρροή του Πολυκράτη στο Αιγαίο.

Γ΄ 45–47 – Ο Οροίτης και η παγίδα:

   Ο Πέρσης σατράπης Οροίτης, εχθρός του Πολυκράτη, προσποιείται ότι κινδυνεύει, τον δελεάζει με υποσχέσεις πλούτου. Ο Πολυκράτης στέλνει άνθρωπο να ελέγξει τα χρήματα· ο Οροίτης τον εξαπατά.

  (Η τύφλωση της κρίσης από την επιτυχία.)

Γ΄ 48 – Η μοιραία απόφαση του Πολυκράτη:

   Παρά τις προειδοποιήσεις των μάντεων, των φίλων, και της ίδιας του της κόρης, ο Πολυκράτης αποφασίζει να πάει στον Οροίτη.

   (Γνωρίζει τον κίνδυνο, αλλά δεν μπορεί να ξεφύγει.)

Γ΄ 49–56 – Η σύλληψη και ο θάνατος του Πολυκράτη:

    Ο Πολυκράτης συλλαμβάνεται, θανατώνεται με ατιμωτικό και βίαιο τρόπο (ανασκολοπισμός).

   (Η ύβρις και η υπερβολική τύχη οδηγούν στη συντριβή.)

Γ΄ 57–60 – Μετά τον Πολυκράτη

    Ο Ηρόδοτος κλείνει την ιστορία του Πολυκράτη, εντάσσει το τέλος του στη γενικότερη περσική πολιτική.

  ( Η μοίρα των τυράννων είναι ασταθής και επικίνδυνη.)

 

  Για τον Ηρόδοτο ο Πολυκράτης είναι παράδειγμα ύβρεως, απόδειξη ότι η υπερβολική ευτυχία προκαλεί τη θεία νέμεση, τραγική μορφή που δεν μπορεί να ξεφύγει από το πεπρωμένο.

 

 

 

2. Θουκυδίδης (5ος αι. π.Χ.)

Ἱστορίαι, Α΄ 13

   Αναφέρεται σύντομα στον Πολυκράτη ως παράδειγμα πρώιμης θαλασσοκρατίας, μαζί με τον Μίνωα και άλλους ισχυρούς ηγεμόνες του Αιγαίου. Η αναφορά είναι πολιτική και όχι αφηγηματική.

 

3. Αριστοτέλης

Πολιτικά

Ρητορική

   Χρησιμοποιεί τον Πολυκράτη ως παράδειγμα τυραννικής εξουσίας, για να δείξει τεχνικές διατήρησης της τυραννίας (έλεγχος λαού, στρατός, φόβος).

 

Ο Αριστοτέλης για τον Πολυκράτη στα «Πολιτικά»:

   Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον Πολυκράτη ως παράδειγμα τυραννικής εξουσίας, για να εξηγήσει πώς αυτή εγκαθίσταται, πώς διατηρείται, και γιατί τελικά είναι ασταθής.

    Οι βασικές αναφορές βρίσκονται κυρίως στα Πολιτικά, βιβλία Ε΄ (5) και ΣΤ΄ (6).

1. Πολιτικά Ε΄ 5–6

   Ο Πολυκράτης ως πρότυπο «επιτυχημένου τυράννου». Ο Αριστοτέλης αναφέρει τον Πολυκράτη ανάμεσα στους τυράννους που κυβέρνησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα, διατήρησαν την εξουσία όχι τυχαία, αλλά με συγκεκριμένες μεθόδους.

   Ο Πολυκράτης προβάλλεται ως παράδειγμα τεχνικά ικανού τυράννου, όχι απλώς βίαιου.

2. Πολιτικά Ε΄ 9

   Τεχνικές διατήρησης της τυραννίας (έμμεση αναφορά στον Πολυκράτη)

   Ο Αριστοτέλης περιγράφει πρακτικές που ταιριάζουν απόλυτα στην περίπτωση του Πολυκράτη:

α) Έλεγχος του λαού

γιορτές,

θεάματα,

δημόσιες εκδηλώσεις.

  Αυτό αντιστοιχεί άμεσα στη σαμιακή πολιτική του Πολυκράτη.

β) Αποδυνάμωση των πολιτών

φτώχεια,

φόροι,

απουσία ελεύθερου χρόνου για πολιτική δράση.

   Ο Πολυκράτης παρουσιάζεται έμμεσα ως παράδειγμα τέτοιας τακτικής.

γ) Διάσπαση και καχυποψία

κανείς να μη γνωρίζει πολλά,

κανείς να μην εμπιστεύεται κανέναν.

   Τυπική συμπεριφορά τυράννου, όπως ο Πολυκράτης.

3. Πολιτικά Ε΄ 11

Ο τύραννος και η «ψευδής ευεργεσία»

Ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι οι τύραννοι προσποιούνται ότι κυβερνούν για το κοινό καλό, ενώ στην πραγματικότητα υπηρετούν το προσωπικό τους συμφέρον.

    Ο Πολυκράτης προστάτευσε τέχνες και γράμματα,

φιλοξένησε σοφούς και ποιητές, όχι από αγάπη για την αρετή, αλλά για δόξα και έλεγχο.

   Αυτό ταιριάζει απόλυτα με το αριστοτελικό πρότυπο.

4. Πολιτικά ΣΤ΄ 5

Τυραννία και ναυτική ισχύς

   Ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι η θαλασσοκρατία ευνοεί την τυραννία, γιατί προσφέρει πλούτο και μισθοφόρους.

    Ο Πολυκράτης είναι κλασικό παράδειγμα: ισχυρός στόλος, μισθοφορικός στρατός, έλεγχος του Αιγαίου.

5. Πολιτικά Ε΄ 12

Γιατί οι τύραννοι πέφτουν

   Ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι οι τυραννίες πέφτουν λόγω ύβρεως, υπερβολικής εμπιστοσύνης, απομόνωσης από τον λαό.

   Αν και δεν κατονομάζει εδώ τον Πολυκράτη,
η πτώση του ταιριάζει πλήρως στο θεωρητικό του σχήμα.

 

Η παρουσίαση του Πολυκράτη στη «Ρητορική» του Αριστοτέλη

   Στη Ρητορική του Αριστοτέλη ο Πολυκράτης δεν παρουσιάζεται ιστορικά ούτε βιογραφικά, αλλά αξιοποιείται αποκλειστικά ως παράδειγμα ρητορικής λειτουργίας. Ο φιλόσοφος ενδιαφέρεται όχι για το ποιος ήταν πραγματικά ο τύραννος της Σάμου, αλλά για το πώς γίνεται αντιληπτός από το κοινό και πώς αυτή η αντίληψη μπορεί να χρησιμοποιηθεί στον πειστικό λόγο.

    Στο Α΄ βιβλίο, όπου ο Αριστοτέλης εξετάζει την έννοια της ευδαιμονίας όπως γίνεται κατανοητή από τους πολλούς, ο Πολυκράτης μνημονεύεται ως χαρακτηριστικό παράδειγμα ανθρώπου που θεωρείται ευτυχισμένος επειδή διαθέτει πλούτο, δύναμη και αδιάκοπη επιτυχία. Η αναφορά δεν περιέχει καμία αξιολογική κρίση· ο Αριστοτέλης απλώς καταγράφει τη κοινή γνώμη, δείχνοντας ότι για το ακροατήριο τέτοια εξωτερικά αγαθά αρκούν για να χαρακτηριστεί κάποιος ευδαίμων. Έτσι ο Πολυκράτης λειτουργεί ως ρητορικό τεκμήριο για το τι πείθει τους ανθρώπους όταν μιλούν για ευτυχία.

Ρητορική Α΄ 5, 1361a

(περὶ εὐδαιμονίας)

Πρωτότυπο

«εὐδαίμονες δ’ εἶναι δοκοῦσιν οἷς ὑπάρχει πλοῦτος καὶ δύναμις καὶ εὐτυχία· διὸ καὶ Πολυκράτην καὶ τοὺς τοιούτους εὐδαίμονας νομίζουσιν.»

Μετάφραση (Νέα Ελληνικά)

«Ευτυχισμένοι θεωρούνται όσοι έχουν πλούτο, δύναμη και καλή τύχη· γι’ αυτό και τον Πολυκράτη και παρόμοιους ανθρώπους τους θεωρούν ευδαίμονες.»

    Ο Αριστοτέλης δεν κρίνει αν ο Πολυκράτης είναι πράγματι ευτυχισμένος· καταγράφει τι πιστεύει το κοινό. Ο Πολυκράτης λειτουργεί ως παράδειγμα φαινομενικής ευδαιμονίας, χρήσιμο στον ρητορικό λόγο.

 

    Στην ίδια ενότητα, αλλά από διαφορετική οπτική, ο Αριστοτέλης επισημαίνει ότι πολλοί αποκαλούν ευτυχισμένο ακόμη και τον Πολυκράτη, επειδή δεν λαμβάνουν υπόψη το τέλος της ζωής του. Το παράδειγμα χρησιμοποιείται για να δείξει ότι οι άνθρωποι συχνά κρίνουν πρόωρα και επιφανειακά. Για τη ρητορική αυτό είναι κρίσιμο: ο ρήτορας μπορεί να παρουσιάσει την ίδια ζωή είτε ως επιτυχημένη είτε ως αποτυχημένη, ανάλογα με το πού θα σταματήσει την αφήγηση. Ο Πολυκράτης είναι ιδανική περίπτωση, επειδή η ζωή του έχει έντονη αντίθεση ανάμεσα στην ακμή και στην κατάρρευση.

Ρητορική Α΄ 9, 1367a

(περὶ τοῦ πότε κρίνεται μία ζωή)

Πρωτότυπο

«πολλοὶ γὰρ καλοῦσιν εὐδαίμονα καὶ Πολυκράτην, οὐχ ὁρῶντες τὸ τέλος.»

Μετάφραση

«Πολλοί ονομάζουν ευτυχισμένο ακόμη και τον Πολυκράτη, επειδή δεν βλέπουν το τέλος του.»

   Εδώ ο Πολυκράτης χρησιμοποιείται για να δείξει ο Αριστοτέλης ότι οι άνθρωποι κρίνουν πρόωρα, ο ρήτορας μπορεί να χειριστεί την κρίση του ακροατηρίου επιλέγοντας πότε “σταματά” την αφήγηση.

    Δεν υπάρχει θεολογική ή ηθική ερμηνεία· είναι καθαρά ρητορική παρατήρηση.

 

 

   Στο Β΄ βιβλίο, όπου εξετάζονται τα μέσα πειθούς, ο Πολυκράτης εμφανίζεται ως παράδειγμα με την τεχνική έννοια του όρου. Η ιστορία του δείχνει ότι ούτε ο πλούτος ούτε η τύχη προσφέρουν πραγματική ασφάλεια. Ο Αριστοτέλης δεν αποδίδει την πτώση του σε θεϊκή νέμεση ή ύβρη, αλλά τον χρησιμοποιεί ως έτοιμο και αναγνωρίσιμο παράδειγμα που μπορεί να ενισχύσει ένα επιχείρημα για την αστάθεια των ανθρώπινων πραγμάτων. Ακριβώς επειδή είναι γνωστός στο κοινό, το παράδειγμα λειτουργεί χωρίς να απαιτείται εκτενής αφήγηση.

Ρητορική Β΄ 23, 1399b

(περὶ παραδειγμάτων)

Πρωτότυπο

«παράδειγμα δ’ ἐστὶν οἷον τὰ περὶ Πολυκράτην· ὁ γὰρ πλοῦτος καὶ ἡ τύχη οὐκ ἐφύλαξαν αὐτόν.»

Μετάφραση

«Παράδειγμα είναι όσα αφορούν τον Πολυκράτη· γιατί ούτε ο πλούτος ούτε η τύχη τον προστάτεψαν».

   Ο Πολυκράτης εμφανίζεται ως έτοιμο ρητορικό παράδειγμα γνωστό στο ακροατήριο, με σαφή ανατροπή, κατάλληλο για να ενισχύσει ένα επιχείρημα περί αστάθειας της ανθρώπινης τύχης.

 

   Στην ίδια ρητορική λογική εντάσσεται και η αναφορά στα παθήματα του Πολυκράτη ως μέσο πρόκλησης συναισθημάτων. Η μεταβολή της τύχης του είναι ικανή να γεννήσει φόβο και οίκτο στο ακροατήριο, δύο συναισθήματα θεμελιώδη για την πειθώ. Ο Πολυκράτης δεν παρουσιάζεται ως τραγικός ήρωας με ηθικό βάθος, αλλά ως παράδειγμα που αποδεικνύει πόσο εύκολα η ανθρώπινη ευτυχία μπορεί να ανατραπεί.

Ρητορική Β΄ 24, 1401a

(περὶ μεταβολῆς τύχης καὶ παθημάτων)

Πρωτότυπο

«τὰ δὲ περὶ Πολυκράτην παθήματα φόβον ποιεῖ καὶ ἔλεον.»

Μετάφραση

«Όσα συνέβησαν στον Πολυκράτη προκαλούν φόβο και οίκτο.»

   Ο Αριστοτέλης ενδιαφέρεται εδώ για το συναισθηματικό αποτέλεσμα: ο Πολυκράτης είναι χρήσιμος για την πρόκληση φόβου και οίκτου, όχι για την ιστορική του σημασία.

 

    Συνολικά, στη Ρητορική ο Πολυκράτης είναι ένα ουδέτερο, ευέλικτο και λειτουργικό παράδειγμα. Μπορεί να εμφανιστεί ως ευτυχισμένος, ως δυστυχής, ως επιτυχημένος ή ως παράδειγμα ανατροπής, ανάλογα με τον στόχο του λόγου. Ο Αριστοτέλης δεν τον ερμηνεύει ούτε ιστορικά ούτε ηθικά· τον εντάσσει στο οπλοστάσιο του ρήτορα ως μορφή κοινώς αναγνωρίσιμη, κατάλληλη να υποστηρίξει κρίσεις, επιχειρήματα και συναισθηματικές αντιδράσεις.

 

 

 

4. Πολύαινος (2ος αι. μ.Χ.)

«Στρατηγήματα»

   Αναφέρει τεχνάσματα και στρατηγικές κινήσεις του Πολυκράτη, κυρίως σε στρατιωτικό και πολιτικό πλαίσιο.

    Ο Πολύαινος (2ος αιώνας μ.Χ.) δεν είναι σύγχρονος του Πολυκράτη, αλλά καταγράφει στρατηγικά επεισόδια και περιστατικά από αρχαιότερους χρόνους, με απαντήσεις σε γνώση και στρατηγική. Το έργο του Στρατηγήματα περιέχει πολλές ιστορίες στρατηγικής· Το Strategemata γράφτηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ. και προοριζόταν ως συλλογή στρατηγικών παραδειγμάτων για Ρωμαίους στρατηγούς ή ηγεμόνες.

 

 

5. Αθήναιος (3ος αι. μ.Χ.)

«Δειπνοσοφισταί»

   Δίνει πολιτιστικές και λογοτεχνικές πληροφορίες, αναφορές στη σχέση του Πολυκράτη με ποιητές όπως ο Ανακρέων.

Ο Αθήναιος για τον Πολυκράτη:

    Το έργο Δειπνοσοφισταί είναι μια πολύτομη συλλογή διαλόγων και αποσπασμάτων από αρχαία υλικά και συγγραφείς που φιλοξενεί τεράστιο αριθμό πληροφοριών (περισσότερους από 700 συγγραφείς και 2.500 έργα) και αποτελεί συλλογή βιβλιογραφικών τεκμηρίων από πλήθος πηγών που έχουν ως επί το πλείστον χαθεί σήμερα.

Deipnosophistae, Βιβλίο 12 — σχόλιο του Κλέαρχου

Κείμενο στο πρωτότυπο (Αγγλική απόδοση):

“Polycrates, the tyrant of the effeminate Samos, was ruined by the intemperance of his life, imitating the effeminate practices of the Lydians; on which account, in opposition to the place in Sardis called the beautiful Ancon, he prepared a place in the chief city of the Samians, called Laura; he made those famous Samian flowers in opposition to the Lydian. And the Samian Laura was a narrow street in the city, full of common women, and of all kinds of food calculated to gratify intemperance and to promote enjoyment…”

Μετάφραση στα Νέα Ελληνικά:

«Ο Πολυκράτης, ο τύραννος του υπερευωχούντος (ή «ευψυχικού») Σάμου, καταστράφηκε από την υπερβολή του βίου του, μιμούμενος τις υπερβολικές συνήθειες των Λυδίων· και γι’ αυτό, σε αντίθεση με τον τόπο στις Σάρδεις που ονομαζόταν “όμορφο Άνκον”, οργάνωσε στην κυριότερη πόλη των Σαμίων έναν τόπο που λεγόταν Λάουρα· εκεί έκανε γνωστές τις σαμιακές απολαύσεις, έναν στενό δρόμο στην πόλη γεμάτο με κοινές γυναίκες και κάθε είδους φαγητό σχεδιασμένο να ικανοποιεί την απερισκεψία και να προάγει την απόλαυση…»

    Σε αυτό το χωρίο, ο Αθήναιος παραθέτει λόγο του Κλέαρχου (μιας αρχαίας πηγής που πιθανώς μας είναι γνωστή μόνο μέσα από τον ίδιο τον Αθήναιο) όπου ο Πολυκράτης περιγράφεται ως προσωπικότητα που κακοφάνηκε για τη ζωή της χαράς και των ηδονών — υπερβολές που σύμφωνα με τον σχολιαστή έγιναν αιτία της πτώσης του.

   Ο Αθήναιος δεν αφιερώνει μια μεγάλη βιογραφική ενότητα στον Πολυκράτη· αντίθετα, αναφέρει αποσπασματικά μια κρίση για τον χαρακτήρα του μέσα από τη διασώζουσα μαρτυρία του Κλέαρχου στo Βιβλίο 12 των Δειπνοσοφιστών. 

   Ο Πολυκράτης παρουσιάζεται ως παράδειγμα υπερβολικής ηδονής, που οδηγεί κατά τον σχολιαστή σε κακή κατάληξη — κάτι το οποίο συμφωνεί, σε κάποιο βαθμό, με γενικότερους αρχαίους τρόπους ερμηνείας της τύραννιδος ως μορφής ζωής που υπερβαίνει τα όρια.

 

 

Β. Λατίνοι συγγραφείς

 

1. Κικέρων

Tusculanae Disputationes

De finibus

    Χρησιμοποιεί τον Πολυκράτη ως ηθικό παράδειγμα, για να δείξει ότι η εξωτερική ευτυχία δεν εγγυάται αληθινή ευδαιμονία.

 

2. Οβίδιος

Metamorphoses (έμμεσες αναφορές)

   Αντλεί στοιχεία από την ηροδότεια παράδοση, κυρίως το μοτίβο της τύχης και της ανατροπής.

 

3. Βαλέριος Μάξιμος

Factorum et dictorum memorabilium

   Παρουσιάζει τον Πολυκράτη ως παράδειγμα ακραίας τύχης που καταλήγει σε συμφορά, σε ηθικοδιδακτικό πλαίσιο.

 

4. Πλίνιος ο Πρεσβύτερος

Naturalis Historia

    Αναφέρει τον περίφημο σφραγιδόλιθο (δαχτυλίδι) του Πολυκράτη, στο πλαίσιο της ιστορίας της τέχνης και των πολύτιμων λίθων.

 

 

 

 

 

 

 

 

ΕΛΕΥΘΕΡΟΓΡΑΦΟΣ

eleftherografos.blogspot.com

[ ανάρτηση 30 Δεκεμβρίου 2025 :  

Πολυκράτης ο τύραννος της Σάμου

Ημερολόγιον του Αιγαίου 1906

Αρχαιογνωσία

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ]